هشتمین برنامه از فصل اول «مدرسه ایران»، ۳دی۱۳۹۸، از شبکه چهار سیما با موضوع «جایگاه پژوهش در مدرسه» روی آنتن رفت. در این برنامه، حمید اسکندری مجری و دکتر سارا سلیمی نمین، مدیر مدرسه و طراح آموزشی، پرسش‌هایی همچون «نقش پژوهش در برنامه آموزشی دانش‌آموزان به چه شکل است؟ و آیا سرانه پژوهشی مستقلی در آموزش‌وپرورش به توانمندسازی دانش‌آموزان در امر پژوهش اختصاص داده می‌شود ؟ و اینکه موانع اثربخشی پژوهش‌های دانش‌آموزی در پیشبرد اهداف برنامه درسی چیست؟» را با حجت‌الاسلام دکتر علی ذوعلم، معاون وزیر و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در میان گذاشتند.
حجت‌الاسلام دکتر علی ذوعلم، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌وپرورش در ابتدای این برنامه گفت: «اینکه امروز پژوهش را در آموزش و پرورش اصل قرار می دهیم و بدیهی فرض می‌شود، یک پیشرفت است. سی سال پیش بدین شکل فکر نمی‌کردیم. یکی از علائم بلوغ تعلیم و تربیت ما این است که به این نقطه رسیده است. در دهه اخیر به برکت اسناد تحولی آموزش و پرورش و به ویژه سند برنامه درسی ملی که بحث تفکر و تعقل را در کانون اهداف تربیتی خود قرار داده است، به این نقطه رسیده‌ایم. قطعاً اندیشیدن و تعقل بدون پژوهش و روحیه پژوهشی، کشف واقع و نقد آنچه وجود دارد و ابداع و خلاقیت در مورد پیدا کردن ابزارهای تازه برای تسهیل زندگی مقدور نیست.
پژوهش دانش‌آموزی مقوله‌ای متفاوت از پژوهش آکادمیک است. پژوهش دانش‌آموزی به این معناست که دانش‌آموز ما به یک نگرش، خلاقیت و توانمندی‌ای برسد که بتواند مسائل پیرامونی خودش را به درستی تجزیه و تحلیل کند و پرسش‌های خودش را خوب ارائه کند. برای پیدا کردن پاسخ‌های پرسش‌های خود تلاش فکری داشته باشد. به یک سامان‌دهی ذهنی برسد که تلاش فکری او هدفمند، مستمر و معتبر باشد. در واقع این‌ها از یک علامت سؤالی در ذهن دانش آموز پیدا می‌شود که فطرتاً در همه است که چرا؟ این چیست؟ چگونه؟ اگر ما بتوانیم در نظام آموزشی به همین سؤالات بها بدهیم و اساساً فرآیند یاددهی-یادگیری را بر اساس این پژوهش‌ها مبتنی کنیم به یک وضع مناسبی رسیده‌ایم.»
ذوعلم، معاون وزیر آموزش‌وپرورش گفت: «قطعاً فرآیندهای تعاملی و اسناد تحولی در حرکت‌های یک نهاد گسترده‌ای به مانند آموزش و پرورش تأثیر دارد. مطالبات جامعه و انتظارات دانش‌آوزان در امر پژوهش بسیار مهم است. اسناد تحولی این را نشان می‌دهد که آموزش و پرورش بنا دارد به تفکرمحوری و پژوهش‌محوری بپردازد. این رویکرد زمانی جامه عمل می‌پوشد که به مطالبه جامعه تبدیل شود. در این راستا کمک و تعامل جامعه نقش محوری دارد. این تصور که تعلیم و تربیت فقط بر عهده دستگاه دولتی به نام آموزش و پرورش است، تصور درستی نیست. باید به نهادها، ساختارها و سازمان‌های مختلف و خانواده‌ها یادآوری کنیم که تربیت نسل آینده وظیفه همه است و این امر تعاملی است. در امر پژوهش، دانش‌آموزان از مسئولان جلوتر، با نشاط‌تر و امیدوارتر هستند و فعالیت‌های جدی در راستای امر پژوهش انجام می‌دهند. آموزش‌وپرورش به اصالت و محوربودن امر پژوهش رسیده است اما چقدر توانستیم تمهیدات و زیرساخت‌ها را برای آن فراهم کنیم، قطعاً در نقطه بسیار خوبی نیستیم.»
وی در پاسخ به این پرسش که سرانه پژوهش دانش‌آموزان چقدر است و چقدر از این سرانه به صورت مستقیم برای دانش‌آموزان هزینه می‌شود؟ گفت: «اگر بگویم صفر اشکالی ندارد. ردیفی به عنوان کمک به پژوهش دانش‌آموزی که سرانه شده باشد، نداریم. البته بودجه‌هایی در استان ها وجود دارد. اما به نظرم مهم‌ترین مسئله ما در امر پژوهش دانش‌آموزی اعتبار بودجه آن نیست. چرا؟ به خاطر آنکه دانش‌آموز به آن چندان نیاز ندارد. اگر برنامه درسی و کتا‌ب‌های دانش‌آموز پژوهش محور باشد، خودبه‌خود دانش‌آموز در امر پژوهش توانمند می‌شود.
در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برای خودمان وظایفی قائل و طرح‌ریزی‌هایی برای توانمندسازی معلمان در استان‌ها در این راستا داریم. همه حلقه‌های آموزش و پرورش در راستای توانمندسازی امر پژوهش دانش‌آموزی نقش دارند. برای رسیدن به عمل به مدلسازی جدیدی در آموزش و پرورش نیاز داریم. یکی از بحث‌های ما این است که فرآیند جامعی که سطوح سه‌گانه پژوهش را به هم متصل کند وجود ندارد. و اینکه پژوهش را از سطح ستاد آموزش و پرورش تا استان، منطقه، مدرسه و دانش آموز تسری و جریان بدهد، وجود ندارد. مهم نیست که کدام مسئول و کدام معاونین عهده‌دار چه بخشی هستند. مهم این است که این‌ها بتوانند با هم ارتباط داشته باشند؟
امروز خوشبختانه در معاونت ابتدائی و متوسطه آموزش‌وپرورش این نگاه کاملاً جریان دارد و با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی از لحاظ گفتمانی و جهت‌گیری تعامل دارند ولی هنوز آن الگوی مفهومی که بتواند تنقیح و تعریف کند و سطوح مختلف را مشخص کند به آن نرسیده‌ایم. آنچه تا الآن به آن رسیده‌ایم، سه سطح متفاوت در پژوهش است. همچنین رسالت ما این است که در زمینه کارآمد شدن مدرسه کار پژوهشی انجام بدهیم. مجموعه پژوهش‌های ستادی و پژوهش‌های مدرسه‌ای، دو مقدمه است برای رسیدن به سطح سوم پژوهش. تربیت دانش‌آموز پژوهش‌محور که تفکر پژوهشی و توان پژوهشی متناسب با خودش داشته باشد نتیجه دو مقدمه اول است.»
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در رابطه با جایگاه اسناد تحولی در آموزش‌وپرورش گفت: «آموزش‌وپرورش رسمی و عمومی یک مجموعه پهن پیکر و گسترده است. همه باید با هم بخواهیم تا تغییر و تحول در آموزش و پرورش صورت بگیرد. به جد معتقدم که باید به دنبال نقشه پژوهشی کشور باشیم. در حرکت‌هایمان نباید با شتاب برخورد کنیم اگر با سرعت کمتری برویم که به نهادینه‌شدن اندیشه بینجامد، خیلی بهتر است از کارهای کلیشه‌ای با گزارش‌های آماری. در مناطق، مدارس و خانواده‌های ما کارهای خوبی در رابطه با امر پژوهش انجام شده است ولی کافی نیست. ما به سندهای تحولی نیاز داریم. اگر سندها نباشد، تکیه‌گاه نداریم. امروز خوشبختانه همه در آموزش و پرورش می گویند سند تحول داریم. این امر دستاورد خیلی با اهمیتی است. اگر فکر و نظریه ای مفید باشد، آورده زیادی برای ما دارد ولی حتماً روزبه‌روز باید زیادتر کار کنیم تا به عمل نزدیک شویم.»
ذوعلم در پایان در پاسخ به اینکه نسبت بدنه حاکمیتی با تغییر و تحول بنیادین چیست، گفت: «به یک تغییر و تحول در سطح کلان نیاز داریم. هنوز مدارس ما با بخشنامه اداره می‌شود. هنوز تعیین ساعت شروع و پایان کلاس درس را به استان و منطقه واگذار نکردیم. یک مدرسه روستائی که تک نوبت است می‌تواند ساعت ۱۰ صبح تا ۳ بعدازظهر تشکیل شود و همه سر وقت می‌توانند به مدرسه برسند. اما مانند یک مدرسه در تهران که ساعت ۷ تا ۸ صبح شروع می‌شود در رابطه با انواع اقلیم‌ها و مدارس برخورد می کنیم و این ها نیاز به تأمل در بدنه حاکمیتی دارد.
در مباحثی که انجام می‌دهیم مباحث ساختاری و اداری را از بحث‌های علمی جدا کنیم. من به عنوان طلبه، کارشناس و معلم سخن بگویم. یک طور دیگر سخن می‌گویم و انتقادهای جدی به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی که خود مسئول آن هستم می‌توانم داشته باشم ولی وقتی به عنوان معاون وزیر و مسئول سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی هستم، حتماً ملاحظه‌های سیاست‌های کلان که برآیند یک فکر جمعی است را باید داشته باشم. این امر کاملاً معقول و پذیرفته است. آنچه امروز در وزارت آموزش‌وپرورش مطرح است و وزیر آموزش‌وپرورش با تأملات ژرف‌نگرانه‌ای که دارد، تأکید می‌کند این است که کلیشه‌ها را کنار بگذاریم و در آنچه انجام می‌دهیم بازنگری کنیم. به نظرشان باید واقعیت‌های زیرپوستی آموزش و پرورش را بیشتر ببینم. به اعتقاد شخصی‌ام تا وقتی به مدیران خود در سطح استان‌ها اعتماد نکنیم و آن‌ها به مدیران خود در سطح مناطق اعتماد نکنند و آن‌ها نیز به مدارس اعتماد نکنند، تغییر و تحولی اتفاق نمی افتد. تا وقتی که مدیریت آموزش و پرورش دست‌خوش تغییرات و جابه‌جایی‌های سیاسی شود با مشکلات عدیده‌ای مواجه هستیم. امیدوارم همه ایران یک مدرسه حکمت‌بنیان بشود و این حکمت در همه مسئولین، مدیران، کارشناسان، مدارس و دانش‌آموزان جاری و ساری شود.»
همچنین دکتر سارا سلیمی نمین در میز گفت‌وگوی برنامه «مدرسه ایران» گفت: «به سرانجام رساندن بحث جایگاه پژوهش در مدرسه امر پیچیده‌ای ست. یک دیدگاهی در آموزش‌وپرورش است و به ویژه در بیرون از آموزش‌وپرورش است که امر پژوهش را مربوط به سطوح دانشگاهی می‌بینند. در این حال با یک سؤال جدی روبه‌رو هستیم. چرا پژوهش دانش‌آموزی و جایگاه پژوهش دانش‌آموزی به چه شکل است. هر انسانی به دنبال سبک زندگی است و گریزی از این امر ندارد. در سند تحول بنیادین ساحت‌های مختلفی مطرح شده است. ممکن است در هر کدام از این‌ها بخش بینشی و دانشی به دانش‌آموزان داده شده باشد ولی اینکه بیاید در سبک زندگی دانش‌آموزان نقش پیدا کند به پژوهش منجر می‌شود. سبک زندگی پیدا کردن و بهبود بخشیدن مداوم آن با پژوهش ارتباط وثیقی دارد.»
سلیمی نمین، رئیس هیئت‌مدیره مؤسسه مطالعات نوآوری و فناوری ایران در ادامه با اشاره به اهمیت پژوهش دانش‌آموزی، عنوان کرد: «آیا آموزش‌وپرورش مسئولیت امر پژوهش را برای خودش تعریف کرده است و برای جامعه و مردم ایران برنامه دارد و بار اصلی طراحی و نهادینه کردن امر پژوهش در آموزش‌وپرورش است یا به نوعی از طرف جامعه و نهادهای دیگر به آموزش و پرورش تحمیل شده است. آموزش و پرورش چقدر برای تحمل این بار آماده است. یک سؤال مهم این است که سرانه پژوهش دانش‌آموزان چقدر است و چقدر از این سرانه به صورت مستقیم برای دانش‌آموزان هزینه می‌شود؟ و چقدر از آن برای آموزش معلمان و تجهیز و توانمندکردن مدارس استفاده می شود؟»
این طراح آموزشی در پایان برنامه گفت: «معلم‌هایی هستند که خلاقیت و سرعت بالایی در کارهای پژوهشی و رویکردهای پژوهش‌محور دارند و خودشان داوطلبانه وارد فضای آموزشی شده‌اند و یک نقطه نظر دیگر این است که آهسته و با اطمینان حرکت کنیم. سؤال اساسی این است که تصویر پیشرفته از آموزش و پرورش خودمان و نه آنچه که در سطح مدرسه قرار است ارائه شود، داریم؟ گاهی اوقات به این می‌اندیشم که چرا ما چیزی را جایگزین ارزیابی‌های بین‌المللی که با تیمز و پرلز است نکرده‌ایم؟ نگران کیفیت آموزشی و تربیت معلم پژوهنده هستیم و اینکه چرا بچه‌ها نمی‌توانند مسائل واقعی درون شهر و محله‌شان را برای زندگی آینده‌شان حل کنند. چرا ریاضی را بچه‌ها نمی‌توانند به مسائل واقعی شان ارتباط دهند؟ معلم نیز باید بگوید که چرا دانش‌آموز با ریاضی و فیزیک نمی‌تواند مسئله خودش را حل کند. اگر نگران کیفیت آموزشی و پژوهشی هستیم باید از رویکردهای به‌روز استفاده کنیم.»
گفتنی است برنامه مدرسه ایران کاری از گروه اجتماعی شبکه چهار سیماست که به تهیه کنندگی حمید اسکندری و سردبیری حسین غفاری، هر هفته سه‌شنبه‌ها ساعت ۲۱ از این شبکه پخش می‌شود. بازپخش این برنامه صبح چهارشنبه ساعت ۱۰ خواهد بود.
